نویسنده: یحیی حازم اسپندیار

چکیده

آب محوری‌ترین و ارزش‌مندترین پدیده در باورهای آریانائیان است. چه آن‌که در باور آنان پس از آسمان نخستین چیزی که خداوند آفرید آب است. آریانائیان می‌پنداشتند که آب دارای شعور است، نیروبخش بوده، صفات مادرانه دارد و در مقابل دشمنان از آنان محافظت می‌کند. آریانائیان مظاهر طبیعی و کارکرد طبیعت را در قالب دستگاه مفهومی جهانی در حال نبرد نیکی و بدی معنی بخشی می‌کردند و بر همین اساس تمام پدیده‌های طبیعی و کارکرد شان که برای انسان مفید است را، از مصادر خداوند و تمام پدیده‌های طبیعی و کارکرد شان که برای انسان زیان‌آور است را، از مصادر شیطان می‌پنداشتند. برپایه همین جهانی؛آریانائیان ایزدانی را مسوول مراحل کارکرد چرخه هایدرولوژی می‌دانستند و همین‌طور برای عواملی که موجب برهم زدند این چرخه و در نتیجه خشک‌سالی می‌شود نیز مسوولینی قایل بودند که بنام دیوها یاد می‌کردند. ایزدانی چون اناهیتا، اپام نپات، تیشتر، ستویس، خرداد، ابرپایه، وایو، آتش وازشت، فروهرآب و وخش مسوول چرخه هایدرولوژی شمرده می‌شدند. برای پاسداشت از این ایزدان جشن‌های برگزار می‌کردند که مهم‌ترین این جشن‌ها عبارت بودند از؛ جشن آبریزگان، جشن آبانگان معمولی، جشن خردادگان، جشن تیرگان، جشن اصلی آبانگان و جشن وخشنکام. فراگیرترین و باشکوه‌ترین جشنی که برای آب برگزار می‌شد، آبانگان است. آبان ریشه در نام ایزد اپام نپات دارد، ایزد اپام در نخست نیرومندترین ایزد آب‌ها بود اما بعدها این جایگاه را ایزد بانوی اناهیتا مصادره کرد. احتمالا متن آبان‌یشت و جشن آبانگان در نخست برای پاسداشت از ایزد اپان نپات بوده و بعدها که ایزد اناهیتا جایگاه ایزد اپام را مصادره کرد، کتاب آبان‌یشت و جشن آبانگان نیز به ستایش و نیاش از ایزد بانوی اناهیتا اختصاص یافت. جشن آبانگان در تقویم مزدایی در دهم ماه آبان و در تقویم خورشیدی در چهارم ماه آبان/عقرب برگزار می‌شد. در مراسم جشن آبانگان مردم در کنار جوی‌ها، کاریزها و رودها به نیایش و ستایش اناهیتا می‌پرداختند و از او می‌خواستند که در سرزمین‌های شان باران بباراند تا فراوانی و برکت شامل حال شان گردد.

واژه‌های کلیدی: ایزدان آب، اپام نپات، اناهیتا، جشن‌های پاسداشت از آب و جشن آبانگان.

مقدمه

آریانائیان کارکرد طبیعی چرخۀ آب را بنام ایزدان شان نام‌گذاری کردند و یا بهتر است بگوییم ایزدان آریانایی در واقع  پدیده‌ها و یا مظاهر طبیعیت اند.این ایزدان و فرشته‌ها که در جامعه ماقبل زرتشت مسوولیت چرخه هایدولوژی آب بخصوص بخش تولید، بارش و توزیع را داشتند، توسط زرتشت و پیروان اولیه او  وارد بخش‌های متعدد کتاب اوستا شدند. البته ایزدان آریانایی هم هستند که پس از زرتشت و پیروان اولیه او وارد آیین زرتشتی شدند و دلیل این کارهم عدم تماس اشوزرتشت در زمان حیات اش با قبایل آریانایی است که این ایزدان را پرستش می‌کردند. مهم ترین ایزدی که پس از زرتشت وارد دین او شد؛ ایزدبانوی اناهیتا است. تقربیاً بجز بخش گات‌ها[1] در دیگر بخش‌های اوستا از این ایزدبانوی ستایش شده است. در باره آب نیز در اکثر نسک[2] اوستایی سخن رفته است اما بصورت خاص در آبان‌یشت، تیریشت، خردادیشت، فرودین یشت و وندیداد در مورد ستایش آب، حقوق آب و اهمیت آب مسایل مهمی آمده است. آریانائیان برای آب در روزهای خاصی جشن می‌گرفتند و در این روز به نیایش و ستایش ایزدانی که مسوولیت بخشی از چرخه آب را داشتند، می‌پرداختند، حتی احداث زیرساخت‌های را در همین روزها آغاز می‌کردند تا زیرساخت‌های آبی خوش یمن گردند. چنان‌که گفته آمد در اکثر نسک های اوستایی در مورد آب سخن رفته است، اما بطور خاص در چند نسک در باره آب مطالبی منسجمی آمده است که تیریشت از آن جمله است. در تیریشت در باره آب و کارکرد ایزد تیشتر فراوان سخن رفته است. ایزد خرداد که خردادیشت در باره آن نوشته شده است  وظیفه نگهداری آب را داشت و در عین حال وظیفه نمو و رشد تمام زنده جان‌ها نیز از وظایف او بود. در کتاب یسنا که نسبت به دیگر بخش‌های اوستا قدیمی‌تر و نزدیک‌تر به زمان زرتشت است ایزد امور آب‌ها « اپام نپات» نام دارد ولی در کتب بعد از زرتشت و متأخرتر از یسنا این جایگاه به اناهیتا داده شده است.نپات آپام در متون دوره ساسانی به نام ایزد بُرز شناخته ‌شده که منزلت همکار اناهیتا را دارد. تیشتر که کتاب تیریشت بنام او است ایزد دیگری است که وظیفه اش ایجاد  و بارش نزولات جوی در روی زمین است. بنابر باور آریانائیان خداوند آب در در 55 روز آفرید، در بندهش در این باره چنین آمده است: دیگر آب را آفرید به پنجاه و پنج روز که از روز مهر[3]، ماه اردبیهشت[4] است تا روز آبان[5]، ماه تیر، پنج روز دیگر درنگ کرد تا روز دی به مهر.. (دادگی، 1390، ص. 41). ایزد اردو وخش که البیرونی در آثار الباقیه از آن یادآوری می‌کند نیز فرشتۀ مهمی بوده است که وظیفه نگهداری رود آمو و فراوانی آب آن را داشته است. در باور آریانائیان تمام انواع بارش و نزولات جوی از دریای اسطوره‌ای فراخکرت سرمنشاء می‌گیرد. فراخکرت دریای است که یک سوم روی زمین را پوشانده است، در باورهای اسطوره‌ای آریانائیان چهار دریای دیگر بنام های « پودیگ، کمرود، سیاه‌بُن و سدویس» وجود دارد که به علاوه فراخکرت تمام دریای‌ها و اقیانوس‌های شناخته شده در نزد آریانائیان بوده است. پس از فراخکرت و چهار دریای که نام گرفته شد، سی دریای کوچک وجود دارد و پس از این سی دریای کوچک دو رودخانۀ بزرگ در روی زمین جاری است. یکی درخراسان (شرق) و دیگری در خاوران (غرب)، و این دو رود؛ اروند[6] رود و وه‌رود اند. هر دو این رود‌ها پس از این که دو طرف زمین را تا انتها پیمودند، سرانجام دو باره به دریای فراخکرت ریزند و در آن با هم یک‌جا می‌شوند. بعد از این دو رود، هجده رود دیگر وجود دارند. پس از رودها، آب‌های سرزمین و چشمه‌ها قرار می‌گیرند.

اهمیت آب در نزد آریانائیان

در باور آریانائیان خداوند بعد از آفرینش آسمان‌ها، نخستین چیزی که آفرید آب بود و سپس سایر چیزها را از آب آفرید. کتاب بُندهش در این باره می گوید: چنین گوید به دین که نخستین آفریده همه آب سرشکی[7] بود، زیرا همه چیز از آب بود... او، نخست آسمان را آفرید... دیگر، آب را آفرید برای از میان بردن دروج (ضرر) تشنگی... (دادگی، 1390، ص. 39). در بارۀ منابع آب در گات‌ها اطلاعات قابل ملاحظه‌ای آمده است  در بند1 هات[8] 42 یسنا می‌گوید: ... آب‌های چشمه ساران را می ستاییم. آب‌های گذرگاه‌ها را می‌ستاییم. و یا در بند 6 هات 68 یسنا چنین می‌گوید:" ای آب اهورایی! ترا می ستاییم. دریای فراخ کرت را می ستاییم. همه آب‌های روی زمین را می ستاییم: خواه ایستاده، خواه روان، خواه چشمه، خواه رود، و خواه آب برف و باران. هم‌چنان در بند 2 هات 42 می‌گوید: کوه‌های آبریزان را می ستاییم. دریاچه های آبزای را می ستاییم. کشتزارهای سودبخش گندم را می ستاییم (اوستا، 1385، ص. 2011-253). چنان‌که می‌دانیم چشمه، رودخانه، دریاچه، برف و هم‌چنان یخچال های کوهستانی منابع آب شیرین بشمار می‌آیند آریانائیان این منابع را می‌شناختند. آب‌های جاری در باورهای آریانائیان قابل عبادت و ستایش اند در این باره در بند 3 هات 38 ‌آمده است: اینک آب‌ها را می ستاییم؛ آب‌های فروچکیده و گردآمده و روان شده و خوب کنش اهورایی را. ای آب‌ها! شما را که به خوبی روان و به خوبی درخور شناوری و به خوبی سزاوار شست و شو و بخشایش دو جهانید، می ستاییم.  در بند 4 هات 38 در این باره چنین می‌گوید: اینک با نام‌های که اهورامزدای خوشی بخش به شما آب‌های نیک داده است، شما را می ستاییم. با آن نام‌های شما را می ستاییم. با آن نام‌ها از شما دوستی خواهانیم. با آن نام‌ها نماز گزاریم (اوستا، 1385، ص. 204). در باورهای اولیه آریانائیان ضمن ستایش آب، چرخه هیدرولوژیکی نیز به صورت ابتدایی شرح داده شده است که نشان از دانش ابتدایی آریانایی است. استفاده آب‌های "فروچکیده" یعنی این‌که منشا نزول آب های شیرین جو است. صفت گردآمده به یعنی این‌که پس از نزول آب در یک حوزه آبخیز، قطرات باران شیب واحدی را تعقیب می‌کنند و سرانجام قطرات باران گردآمده و رواناب را می‌سازند. پس از واژه  گردآمدن، صفت روان شده بکار رفته به این معنی که آب‌ها پس از تشکیل رواناب، وارد آبریزها شده و جریان های اولیه را شکل می‌دهند. نزولات جوی،  تشکیل رواناب و شکل گرفتن جریان آب بخشی از چرخه هیدرولوژیکی آب است که در باورهای اولیه آریانایی دیده می‌شود. بهترین و زیباترین صفتی که اشو زرتشت به آب اهدا کرده است، مادر بودن است. برای سرزمین‌های خشک و نیمه خشکی که آریانائیان در آن سکونت داشتند، آب بستر و اساس هر نوع تمدن، توسعه و پیشرفت بحساب می‌آمد و هنوز هم بحساب می‌آید. بی‌گمان چنان‌که اشو زرتشت می‌گوید آب زاینده، پرورش دهنده و نگهدارنده انسان و تمدن انسانی است. در این باره در بند5  هات 38 یسنا می‌گوید: ای آب‌های بارور! شما را به یاری همی خوانیم؛ شما را که هم‌چون مادرید؛ شما را که هم‌چون گاوشیرده، پرستار بی‌نوایانید و از همه آشامیدن‌ها بهتر و خورش‌ترید. شما نیکان را با رادی بلند بازو بدین جا همی خوانیم تا در این تنگنا ما را پاداش دهید و یاری کنید شما ای مادران زنده! (اوستا، 1385، ص. 205). آریانائیان آب‌ را عنصر خیر و برکت می‌دانستند و  از آب می خواستند تا از؛ مردم آزار، دروغگو، دزد،  شیطان پرست، خانواده آزار، همسایه‌آزار و سایر کسانی که صفات بد و ناشایستی دارند، دوری کند و خیر و برکتش را از آن‌ها دریغ کند. در این باره در بند 7هات 65 یسناچنین می‌گوید: ای آب‌های نیک! ای بهترین آفریدگان مزدا! آب از آن بد اندیش مباد! آب از آن بد گفتار مباد! آب از آن بد کردار مباد! آب از آن دُژدین، دوست آزار، مُغ آزار، همسایه آزار و خانواده آزار مباد! آب از آن آنانی که اشونان را زیان رسانند، از آن آنان که تن ما را – که کسی را آسیب نپسندیم – گزند رسانند، مباد!. هم‌چنین در بند 8  هات 65 یسنا در این باره می‌گوید: آب از آن دزد، تاراجگران، راهزن، پارساکُش، جادو، اشموغ[9] نارپارسا، دروغگوی ستمکار و کسی که مردار به خاک سپارد، مباد! ستیهندگی اینان به خودشان باز گردد. کسی که گزندی را انگیزه شود، همان گزند بدو رسد. چنان‌که از این هات‌ها استنباط می‌شود در نزد آریانائیان آب دارای حیات و ادراک است و زرتشت با او به سان موجودی زنده و خردمند سخن می‌گوید. در عین حال آب پیشتیبان نیکوکاران و نیکواندیشان است و زرتشت از او می‌خواهد تا از بدکاران و بداندیشان دوری کند. این فهم از آب بسیار قابل تأمل است چه آن‌که با آب منحیث موجودی زنده و قابل شعور تعامل می‌کردند و حتی در جایی از بندهش به انسان‌ها توصیه می‌شود تا آب را آزار و اذیت نکنند[10]. اگر چه این فهم از آب از لحاظ علمی درست نیست، اما به بلحاظ کاربردی بسیار مفید است و سطح مواظبت و نگهداری آب و منابع را بسیار بالا می‌برد. از جهتی بی‌توجه انسان امروزی به آب و محیط زیست فاجعۀ بزرگی را خلق کرده است که ناشی از توهم؛ فهم انسانی و نافهمی سایر پدیده است.

گزارش‌های تازیخ نویسان نیز حکایت از اهمیت به‌سزای آب در نزد آریانائیان دارد چه‌آن‌که هرودوت می گوید: آریانائیان در میان آب ادرار نمی­کنند، آب دهان و بینی را در آن نمی­اندازند و در آن دست و روی نمی­شویند. استرابو در کتاب جغرافیای خود در همین باره می گوید: آریانائیان در آب روان، خود را شستشو نمی­ دهند و در آن لاشه، مردار و آن­چه که نا پاک است نمی­ اندازند . گیرشمن از قول تاسیتوس  گزارش می دهد که تیرداد پادشاه ارمنستان که برادر بلاش اول شاهاشان اشکانی[11] بود، هنگامی که به گرفتن تاج خود از دست نرون به روم عزمیت می کرد، از مسافرت دریایی صرف نظر کرد، تا مبادا آب که عنصر مقدس است، آلوده شود (گیرشمن، 1374، ص. 318). در باره داخل شدن به آب در کتاب وندیداد نیز آمده است که هرگاه کسی خواه پیاده باشد یا سواره از کنار آبی بگذرد و در آن آب، کثافت و پلیدیی ببیند، مکلف است تا لباس‌هایش را بکشد و آرام داخل آب شود و آن کثافت را از آب بردارد و دور کند. در باورهای آریانائیان آب کشنده نبوده است و اگر کسی در آب غرق می‌شده، این آب نبوده که باعث مرگ او می‌شده بل آن کس در آب توسط دو دیو «استوویذتو» و «بدوای»  کشته می‌شدند. براساس باور آریانائیان آب زاینده حیات و نخستین مادۀ است که همه چیز حی و زنده از او ساخته شده است و مادۀ که خود حیات‌بخش بوده، نمی‌توانسته که کشنده و سلب کنندۀ حیات نیز باشد. در این باره در بند 8  بخش دوم (الف) فرگرد پنجم وندیداد آمده است:ای دادار جهان استومند! ای اشون[12]! آیا آب کشنده است؟ اهورامزدا پاسخ داد: آب هیچ کس را نمی کُشد. «استوویذتو» است که آدمی را به بند می افگند و «بدوای» او را چنین فروبسته می برد. آنگاه سیلاب او را فرامی برد؛ فرو می برد و بر کرانه می افگند. پس آنگاه پرندگان پیکر او را می خورند تا بخت، او را بدین جا یا بدان جا بکشاند(اوستا، 1385، ص. 704). 

هیرودوت  گزارش می‌دهد که در زمان حملۀ خشایارشاه هخامنشی به یونان که بخش بزرگی از سربازان و سرداران سپاه آن متشکل از بلخیان، هرویان، سیستانیان و کابلیان و پشتونان بودند، در ساحه دریای پلستون[13] صبح زود به برای نیایش برخاستند و هنگام طلوع خورشید خشایار شاه جام زرین را از آب پُر کرد و جام را به سوی خورشید گرفت و به راز و نیاز با خدای خود پرداخت و از خدای خود خواست در در تسخیر اروپا او را کمک کند و یا پیش از این که پا از حیطۀ صلاح بیرون کند، خدایش او را به وطن اش بازگرداند، هرودوت می‌گوید که پس از دعا خشاریاشاه جام آب را به دریا هلسپون انداخت و با جام آب، تیغ کوتاهی را نیز انداخت، هرودوت اظهار می‌دارد که شاید خشاریاشاه با خدای مهر و خورشید (میترا) راز و نیاز کرده است و شاید هم با دریای هلسپون (هرودوت، 1386، ص. 373). صاحب این سطور در کتاب زیر چاپ « تاریخ، اصول حقوقی و مدیریت منابع آب در افغانستان» این مسأله را رمز گشایی کرده است و بخاطر طویل نشدن این مقاله به اختصار باید گفته شود که خشایار بی‌گمان از آب و ایزدانی چون اناهیتا کمک خواسته است که برای آریانائیان نیرو دهند تا دشمنان شان را شکست دهند.  در سایر نسک‌های  اوستایی، نسک‌های برجامانده از تمدن آریانایی و کتب تاریخی گزارش‌های از اهمیت آب در نزد آریانائیان وجود دارد  که  در این مقال گنجایش پرداختن به همۀ آن‌ها نیست.

فرشتگان موکل آب‌ها

در فرهنگ آریانی تمام مظاهر طبیعت و کارکرد پدیده‌های طبیعی در قالب جهانی بینی نیکی و بدی مفهوم بندی می‌شوند. به این معنی که هر پدیده طبیعی که کارکرد مفیدی برای انسان داشته باشد مربوط به حوزۀ کاری خداوند شان است و آن کارکرد از مسوولیت های یکی از ایزدان، فرشتگان، فروهرها و سایر نیروی‌های معنوی شناخته می‌شود. به همین گونه هر پدیده‌ای که کارکرد زیان‌باری برای انسان داشته باشد در حوزۀ کاری شیطان قرار می‌گیرد و آن کارکرد از مسوولیت‌های یکی از دیوها پنداشته می‌شود. آب محوری‌ترین پدیده مورد ستایش و یکی از ارزشناک‌ترین پدیده‌های تمدن آریانی است،از همین‌رو در فرهنک آریانی برای کارکرد آب ایزدان و دیوهای گوناگونی وجود دارد. در واقع چرخه هایدرولوژی که بصورت طبیعی روند چگونگی تشکیل بخار در دریاها، صعود آن در جو، متراکم شدن بخار و تشکیل ابر، چگونگی بارش باران، برف، ژاله و سایر گونه نزولات جوی، چگونگی نفوذ آب در زمین و روند تعریق را شامل می‌شود؛ نزد آریانائیان از صلاحیت‌های ایزدانی چون: ایزد بانوی اناهیتا، ایزد اپام نپات، ایزد ستویس، ایزد تیشتر، فرشته ابر، آتش وازشت،  ایزد خرداد، ایزد وایو، فروهر آب، فرشته رودها و ... می‌پنداشته شده است. هر کدام و گاهی چندتا از این ایزدها؛ مسوولیت یکی یا چند مرحله از چرخه هایدرولوژی را داشتند. ایزد بانوی اناهیتا که نخست مورد تکریم مردم بلخ بود ایزدبانوی نیرومندی و آورنده بارندگی و زایندگی است. راولنسن در کتاب «باکتریا» اظها می‌دارد که سده‌ها پیش از ظهور شاهنشاهی هخامنشی، ایزد اردوی سور اناهیتا باشکوره‌ترین و معروف‌ترین نیاشگاه را در بلخ داشت و به گفتۀ او کوروش بزرگ (559-529 پ.م) پس از دست یافتن به بلخ، پرستش این ایزد را به غرب آریانا تا کرانه‌های مدیترانه بُرد (خلیق، 1394، ص.47). ایزد اناهیتا بوجود آورنده و نهگدارنده تمام آب‌ها است او در میان دریای اسطوره‌ای فراخکرت نشسته است و تمام آب‌دریاها و چرخۀ هایدرولوژی را نظرات و مدیریت می‌کند. در باره ایزد اپام نپات در سطور پایین بحث خواهد شد. ایزد تیشتر وظیفه باران سازی دارد. براساس گزارش بندهش ایزد تیشتر هر سال سه بار باعث باریدن باران می‌شود؛ اول بخاطر کاشتن بذر، دوم  بخاطر رسیدن خوشه‌ها و سوم بخاطر رسیدن دانه‌ها. براساس گزارش کردۀ پنج تیریشت تیشتر دریای فراخکرت را از هجوم ستاره های دنباله‌دار محافظت می‌کند و مطابق به همین کرده، تیشتر به شکل اسپ سفیدی بر آب فراخکرد می‌تازد تا موج ایجاد شود و پس از ایجاد موج فرشتۀ باد می‌وزد و بعد از آن فرشتۀ ستویس با ایجاد ابر قطرات باران را در لابلای ابر گذشته به هفت کشور و یا خشکه شناخته شده توسط آریانائیان می‌رساند و این گونه تیشتر هم به هفت کشور سر می‌زند تا سال مردم را نیکو بسازد ( اوستا، 1385، صص. 330-331). ایزد بانوی خرداد نگهدارنده آب‌ها است و انسان‌ها را برتشنگی چیره می‌کند، از همین رو است که آریانائیان در زمان نوشیدن آب او را سپاس می‌گزاردند و ستایش می‌کردند. نماد این ایزدبانو گل سوسن است، چه‌آن‌که ارزش گل سوسن در ادبیات فارسی می‌باید ریشه در همین موضوع داشته باشد. او ششمین فرشته مینویی در باور آریانائیان است که بقول بندهش او از پدیده‌های طبیعی مسوولیت نگهداری آب را از طرف خدا پذیرفت. بندهش در باره فرشتۀ خرداد چنین آورده است: خرداد سرور سال‌ها، ماه‌ها و روز‌ها است. یعنی این که او سرور همه است. او را به گیتی آب خویش است. چنین گوید: هستی، زایش و پرورش همۀ موجودات مادی جهان از آب است و و زمین نیز آبادانی از او است. اگر در یک سال نیک شاید زیستن به سبب خرداد است ( دادگی، 1390، ص. 116). فرشتۀ باد در کتاب رام یشت اوستا بنام اندروای[14] یاد می‌شود، یعنی فرشته هوا و باد. فرشتۀ باد از ایزدان هندوآریانایی است. در مجموعه‌کتاب‌های وداها که باورهای نخستینۀ هندویان در آن منعکس شده هم از ایزد وایو نام برده شده است و تقربیاً کارکردی شبیه کارکرد همتای آریانایی خود دارد. این ایزد بدلیل این‌که میان تمدن هندو- آریانایی مشترک است، باید پیش از دین زرتشت در میان آریاناییان مُروج بوده باشد و سپس  توسط زرتشت به یکی از فرشته‌های فرودست اهورامزدا تقلیل پیدا کرده باشد (فاتحی و شهریاری؛ 1399، ص.179). در رام‌یشت از ایزد اندروای بنام خیزاب آور، خیزاب انگیز و خیزاب فروریز یاد شده است (اوستا، 1385، ص. 456). منظور از خیزاب در متن رام یشت اوستا باید ابر باشد و وظیفه او براساس گزارش رام یشت کمک کردن به ایجاد ابر، انتقال ابر در سرزمین‌ها و بلاخره کمک به بارش باران توسط ابر است. در باور آریانائیان ابر مثل سایر پدیده‌های طبیعی موجود معنوی است. او موجود مستقلی است که قطرات باران را در خود جای می‌دهد و به  کمک باد و سایر فرشتگان به سرزمین‌های آریانایی می‌رساند و در مکان‌های مقدر شده قطرات باران را به زمین رها می‌کند. در دینکرت سوم از ابرپایه یاد می‌شود به این معنی که باران از دریای فراخکرت به ابرپایه منتقل می‌شود و ابرپایه قطرات باران را در داخل  سایر ابرها جاگذاری می‌کند. یعنی این‌که همان طوری‌که تمام آب‌ها از دریای فراخکرت منشا می‌گیرد، تمام ابرها هم از ابرپایه منشا می‌گیرند و به آسمان پخش می‌گردند. در واقع فرشتۀ ابر هم همین ابرپایه است. در این در باره در دینکرت  سوم چنین آمده است: رسشگاه باران در آسمان تا به «ابرپایه» است، و از آن‌جاست که سوی زمین باز می‌گردد ( فضیلت، 1381، ص. 210).  فروهر نیروی معنوی و آن‌جهانی است که برای هدایت موجودات به نیکی در جهان هستی نزول کرده است. این نیروی جدایی از وجدان، جان، روح و روان است. مطابق به گزارش فرودین یشت کتاب اوستا آب فروهر خاصی دارد که از آن در مقابل نیروهای شیطانی حفاظت می‌کند. ایزد وخش نگهدار و حافظ رود آمو است البته در باور آریانائیان نیمی از رودهای آریانا از آمو سرچشمه می‌گیرد با حساب ایزد وخش مسوول نگهداری نیمی از رودهای آریانا بوده است. در باره ایزد وخش البیرونی در کتاب آثارالباقیه و در فصل ماه و اعیاد خوارزمیان گزارش داده است: اسبندار مجی[15] روز چهارم آن را خیژ[16] نامند یعنی روز قیام و در روز دهم عیدی است که وخشنکام نام دارد و وخش نام فرشته‌ای است که بهمه آب‌ها بویژه بنهر جیحون موکل است (آثارالباقیه، 1389، ص.367-368). فرشتۀ وخش رابطه عمیق با ایزد اناهیتا دارد و در زمان کوشانیان نیز مورد تکریم بوده است. به دلیل اختصار در این مقاله به کارکرد ایزدان، فرشتگان و فروهرها بگونه مختصر پرداخته شده است و باتوجه به گنجایش مقاله به کارکرد ایزد اپام نپات تمرکز شده است.

ایزد اپام نپات

 اپام نپات یکی از ایزدان مشترک هندویی و آریانایی است چه‌آن‌که از اپام نپات در وداها هم ذکر رفته است و از او بنام فرزند آب‌ها یا نوه/نواسه آب‌ها یاد شده است. براساس باورهای آریانایی اپام نپات، ایزد اناهیتا را کمک می‌کند و او نیز در فراخکرت که جایگاه اناهیتا است، قرار دارد. این ایزد در وداها دارای یک سرود مستقل است در حالی‌که در اوستای کنونی این ایزد کتاب مستقلی ندارد، اما از جایگاه رفیع که در متون اولیه اوستایی  و متون وداهایی این ایزد دارد، گمان می‌رود که در اوستای اولیه کتاب مستقلی برای این ایزد وجود داشته است و آبان‌یشت که اکنون کتابی در وصف اناهیتا است، در اوایل شاید در وصف اپام بوده باشد چه آن‌که آبان[17] فارسی میانه برگرفته و هم‌ریشه با اپام اوستایی است. اما اکنون سروده و کتاب مستقلی بنام این ایزد در دسترس نیست و در لابلای سرودۀ‌های مختلف از آن نامبرده شده است. مثلا  در بند 5 هات 2 کتاب یسنا،  زرتشت از ایزد «نپات آپام» که در اوایل ایزد امور آب ها بوده، چنین ستایش می کند: ستایش بجای می آورم رد بزرگوار « نپات‌آپام» و آب‌های مزدا آفریده را  و در همین بند می‌گوید:... اپام نپات تیز اسپم؛ خواستار ستایش آب های مزدا آفریده آشونم. همچنین در بند 10 هات 4 می‌گوید: رد بزرگوار نپات اپام و آب‌های مزدا آفریده را ستایش و نیایش و خشنودی  و آفرین! (اوستا، 1385، صص. 103 -114). در متن‌های که مربوط به زمانه زرتشت و نزدیک به زمانه او است، تنها او ایزد آب‌ها است اما، در متن متأخرتر اوستا مثل آبان‌یشت جایگاه او را ایزد بانوی اناهیتا گرفته است و چنان‌که در بالا ذکر شد شاید آبان‌یشت نخست مربوط به ایزد اپام بوده باشد و بعداً توسط اناهیتا مصادره شده است. هر چند که در اوستا آبان صفتی از اناهیتا شده، اما؛ در متن‌های آریانائی دیگر هم‌چنان آبان صفتی از ایزد اپام باقی مانده است.  نام این ایزد در متن‌های متأخر به بُرزیزد مبدل ‌گردیده. بندهش در باره برزیزد چنین گزارش می‌دهد: برزیزد را مسکن آنجا است که اردویسو، آب نیالود، هست. او را خویشکاری بیشتر این که آب دربا را به همهۀ کشورها بخش کند، ایشان را این نیز است که آفریدگان را، به گذراندند در دریا، از موج بلند رهایی بخشند و همۀ فره را نگاه دارند، چنین گوید که « بُرز، خدای مادگان، ناف آب‌ها، اروند اسپ» (دادگی، 1390، ص. 114). توزیع یا بخش‌کردن باران به سرزمین های مختلف مهم‌ترین کارکرد اپام نپات است چه آن‌که در گزارش بالا از بندهش نیز آمد. همچنان  در این باره در کتاب دینکرت سوم چنین آمده است: بُرز، که ایزد مادیگان است، با همکاری چشمه‌های نیکو و فروهرهای پارسایان به یوبۀ[18] آب‌مند کردن کشورها، روستاها و دیگر جای‌ها، آب باران را توزیع می‌کند و بر هرجا به اندازه فرو می‌باراند ( فضیلت، 1381، ص. 211).  در کل کارکرد اپام نپات نگهداری از آب‌های دریاها یا و آب‌های عمیق، مدیریت کننده امواج دریایی، تخصیص دهندۀ آب دریا به منظور تشکیل ابر برای کشورها، توزیع کنندۀ آب بارش به سرزمین‌ها، دستیار اناهیتا، تصفیۀ کنندۀ آب‌ها و هم‌کار ایزد تیشتر در فرایند تشکیل ابر است.  این ایزد که بنام ناف‌ها آب‌ها مشهور است در اعماق آب‌های ژرف بسر می‌برد.

جشن آبانگان

آریانائیان جشن‌های فراوانی برای پاسداشت از آب داشتند که بطور خلاصه می‌توان از: جشن آبریزگان که در روز خرداد (ششم) ماه فرودین/حمل برگزار می‌شود. جشن آبانگان معمولی که روز دهم ماه فرودین/حمل برگزار می‌شود. جشن خردادگان که در روز خرداد (ششم) ماه خرداد/جواز برگزار می‌شود.جشن تیرگان که در روز سیزدهم ماه تیر/سرطان برگزار می‌شود. جشن اصلی آبانگان در روز دهم ماه آبان در تقویم مزدایی و در روز چهارم ماه آبان/عقرب در تقویم خورشیدی برگزار می‌شود و  جشن وخشنکام که در روز دهم ماه اسفند/حوت برگزار می‌شود، نام برد. جشن آبانگان مهم‌ترین جشنی است که آریانائیان برای سپاس و ستایش آب برگزار می‌کردند.

آریانائیان بخاطر خیر و برکتی آب برای شان به ارمغان می‌آورد همیشه حرمت‌گزار و متشکر آب بودند.چه آن‌که با آب منحیث پدیده‌ای دارای شعور، معنونیت، زایندگی و پیروزی‌بخش تعامل می‌کردند. در این باره هرودوت می‌گوید: آریانائیان در میان آب ادرار نمی­کنند، آب دهان و بینی در آن نمی­اندازند و در آن دست و روی نمی­شویند. استرابون در کتاب جغرافیای خود در همین باره می گوید: آریانائیان در آب روان خود را شستشو نمی­ دهند و در آن لاشه، مردار و آن­چه که نا پاک است نمی­ اندازند .

روز دهم ماه آبان / عقرب در تقویم زرتشتى به نام «آبانگان» است و در تقویم هجری شمسی این روز به 4 ماه آبان / عقرب تغییر یافته است. آریانائیان در این روز براى گرامیداشت از مقام فرشتۀ آب‌ها، به كنار جوى‌ها، رودخانه‌ها و کاریزها می رفتند و با خواندن دعا خداوند را بخاطر آفریدن آب‌ها و هم‌چنان ایزد اردوی سور اناهیتا را بخاطر حفاظت و باراندن آب‌ها، ستایش كرده و درخواست فراوانى آب و نگهدارى آن را می کردند. پس از نیاش و ستایش به شادى مى‌پرداختند (رضی، 1380، ص. 648).در این روز اگر باران می‌بارید، آبانگان به مردان تعلق گرفته و مردان تن و جان خویش را به آب مى‌سپاردند و می‌شستند و اگر بارانى نمی‌بارید، آبانگان زنان بود و زنان آب تنى مى‌کردند. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه در مورد روز آبانگان چنین گوید:در این روز زو پسر تهماسب به شاهی رسید و مردمان را به حفر انهار و تعمیر آن امر کرد و در این روز به کشورهای هفت گانه خبر رسید که فریدون بیوراسب را اسیر کرده و به سلطنت رسیده و مردم را امر کرده که دوباره خانه‌ها و اهل خود را مالک شوند و خود را کدخدا بنامند یعنی صاحب خانه و خود او نیز به خانه و خانواده خود فرمانروا شد و شروع به امر و نهی و گیر و دار نمود (آثارالباقیه، 1389، ص.224).چنان‌که از گزارش البیرونی پیدا است، آریانائیان سعی داشتند تا احداث زیرساخت‌های آبی را در این روز آغاز کنند و دلیل این کار شان هم خوش یمن و خجسته شدن زیرساخت‌ها بوده است.  آبان در اصل همان فرشته امور آب‌ها است که در یسنا بنام "اپام نپات" از او یاد شده است. اپام به آپان و آبان متحول شده است. برگزاری این جشن و سایر جشن های مربوط به آب نشان‌دهنده اهمیت آب و هم‌چنان اهمیت حفاظت از منابع آب در نزد آریانائیان است.

نتیجه‌گیری

آب یکی از محوری‌ترین پدیده‌ها در باور آریانائیان است. ایجاد تمدن آریانانی در سرزمینی که بلحاظ مقدار بارندگی در دسته‌بندی مناطق خشک و نیمه خشک جهان واقع است، باعث شد تا آب در نزد آریانائیان مرتبه رفیع داشته و از ارزشمندترین پدیده‌ها به‌حساب آید. مرتبه رفیع و ارشمندی آب، او را به محوری‌ترین پدیده در جهان‌بینی آریانایی قرار داد تا حدی که میان ایزدان آب محلی نیز رقابت ایجاد شد و هر شهر و طایفۀ آریانایی تلاش داشت تا ایزد آب خودش را بر تمام آریانائیان بقبولاند.چنان‌که در چارچوب همین رقابت‌ها ایزد اپام نپات کنار گذاشته شد و ایزد اناهیتا جایش را گرفت. هم‌چنان در دروۀ حاکمیت کوشانیان نیز ایزد وخش که ایزد محلی کوشانیان بود جایگاه رفیعی پیدا کرد و سایر ایزدان آب را زیر گرفت. حضور اپام نپات در نسک‌های نخستینۀ اوستا و در نسک‌های ودایی حاکی از دیرینگی این ایزد نسبت به سایر ایزدان دارد و نشان‌دهنده این است که این ایزد در دوره‌های که آریانائیان و هندیان از هم جدا نشده بودند (اواخر هزاره سوم قبل از میلاد)، مورد پرستش شان قرار داشت. بعدها این ایزد توسط زرتشت رسمیت معنوی یافت و مسوول آب‌های روی زمین شد و احتمالا آبان‌یشت که نامش با ایزد اپام مرتبط است در اوایل برای همین ایزد سروده شده است. اما بعدها سایر فرقه‌های آریانایی که به دین مزدایی پیوستند و باورهای محلی شان را وارد اوستا کردند، جایگاه اپام نپات را بخاطر بالا کشیدن ایزد محلی خود شان؛ تنزیل دادند. همین‌سان جشن آبانگاه که اکنون در ستایش اناهیتا برگزار می‌شود، احتمالا در اوایل برای پاسداشت ایزد اپام نپات برگزار می‌شده است. از نکات قابل تأمل باورهای آریانایی قایل شدن شعور و ادراک برای آب است، این تعامل با آب می‌تواند انسان را به نگهداری و حفاظت از منابع آب وادارد چه آن‌که آریانائیان تأکید داشتند که اگر آلودگی وارد آب شود، آب اذیت می‌شود و آزار می‌بیند. فاجعه محیط زیستی کنونی که کره زمین را به خطر نابودی دچار کرده است ناشی از انسان‌محوری مطلقی‌ست که تمام پدیده‌های طبیعی را بدون هیچ ارزش معنوی به کالای اقتصادی تقلیل داده و  استفاده بی‌رویه از آنان را برای  انسان مشروع تلقی می‌کند. در فرهنگ آریانائی پاسداشت از آب در قالب جشن‌های‌که در متن مقاله آمد قابل ملاحظه است. این فرهنگ انسان را به پاسداشت و نگهداری از پدیده‌های طبیعی تشویق و ترغیب می‌کند. در حالی‌که پشینۀ تمدنی – تاریخی افغانستان در محور آب شکل گرفته، اکنون مردم این کشور به منابع کم‌توجهی نموده و هیچ پاسداشتی از آن نمی‌کنند. هرچند که روزهای بنام روز ملی آب و روز جهانی آب در افغانستان پاسداشت می‌شود، اما این روز تنها توسط ادارات دولتی بشکل نمادین برگزار می‌شود و مردم هیچ گونه باوری عرفی به پاسداشت از آب ندارند. در باورهای آریانایی آمده است که آلوده‌سازی آب گناه است و اگر آب توسط کسی آلوده شود خیر و برکت از زندگی‌اش می‌رود. این آموزه‌ها می‌تواند بلحاظ معنوی – اخلاقی انسان را ترغیب به حفاظت از محیط زیست و منابع آب کند  و مانع ذهنیت شی پنداری مطلق پدیده‌های طبیعی توسط انسان شود.

منابع:

1. اوستا: کهن ترین سرودها و منتهای ایرانی/گزارش و پروهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید، 1385.
2. ابن فندق، ابولحسن علی بن زیه بیهقی (1317)، تصحیح: بهمنیار، احمد؛ بنگاه دانش، چاپخانه کانون.
3. البیرونی، ابوریحان (1389)؛ آثارالباقیه؛ مترجم: داناسرشت، اکبر؛ تهران، امیرکبیر، چاپ ششم.
4. خلیق، صالح محمد (1394)؛ ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ، تهران: انجمن نویسنده‌گان بلخ.
5. دادگی، فرنبغ (1390)؛ بندهش؛ مترجم: بهار، مهرداد؛ تهران، توس، چاپ چهارم.
6. رضی، هاشم (1380)؛ جشن‌های ایران باستان؛ تهران، بهجت، چاپ اول
7. فضیلت، فریدون (1381)، دینکرت سوم؛ تهران، فرهنگ دهخدا، چاپ نخست