جایگاه زنان در فرهنگ و سیاست پنجشیر: از «شبه طالبانی» تا برابری
انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان به تاریخ ۲۴ میزان ۱۴۰۳ میزبان اسپیسی با عنوان «جایگاه زنان در فرهنگ و سیاست پنجشیر؛ از «شبه‌طالبانی» تا برابری» بود. در این برنامه جمعی از زنان، فعالان و کنشگران زن پنجشیر گرد هم آمدند تا به بررسی نقش زنان در این ولایت بپردازند.
میترا فروغ با اشاره به تاریخچه مقاومت و فرهنگ غنی پنجشیر، بر نقش محوری زنان در حفظ و انتقال ارزش‌های فرهنگی این منطقه تأکید کرد. به گفته فروغ، زنان پنجشیر نه تنها در زندگی روزمره، بلکه در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی نیز نقش‌آفرینی فعال داشته‌اند. فروغ در بخش دیگری از سخنان خود به نقش زنان در حفظ دانش سنتی و انتقال آن به نسل‌های آینده اشاره کرد. او زنان مسن‌تر را به‌عنوان حافظان فرهنگ و تاریخ پنجشیر معرفی کرد که با روایت داستان‌ها و افسانه‌ها، هویت فرهنگی این منطقه را زنده نگه داشته‌اند؛ علاوه بر نقش فرهنگی، زنان پنجشیر در اقتصاد خانواده نیز سهم بسزایی دارند. فروغ می‌گوید که با سقوط رژیم طالبان در دوره اول و ایجاد فضای بازتر سیاسی، زنان پنجشیر فرصت بیشتری برای مشارکت در عرصه‌های مختلف پیدا کردند. برخی از زنان توانستند وارد عرصه آموزش، بهداشت و حتی سیاست شوند و به عنوان نمایندگان مردم در پارلمان انتخاب شوند. صحبت‌های فروغ به این اشاره داشت که زنان پنجشیر با وجود چالش‌ها و محدودیت‌های فراوان، نقش بسیار مهمی در حفظ هویت فرهنگی، توسعه اقتصادی و مشارکت سیاسی این منطقه ایفا کرده‌اند.
«زنان پنجشیر در تلاش‌هایشان برای ارتقای نقش اجتماعی و سیاسی خود، از برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی بهره بردند. این برنامه‌ها به آنان اجازه داد تا در عرصه‌های عمومی بیشتر دیده شوند و توانایی‌های رهبری و مدیریتی خود را به نمایش بگذارند. از جمله زنانی که توانستند به موفقیت در این عرصه دست یابند، می‌توان به معلمان، پرستاران و کارکنان نهادهای دولتی اشاره کرد که نقشی فعال در بهبود وضعیت زندگی زنان و کودکان در پنجشیر ایفا کرده‌اند.»
نگاره میرداد با انتقاد از عنوان برنامه، صحبت‌های خود را آغاز کرد و صراحتاً بیان داشت که وجود نیروهای شبه‌طالبان در پنجشیر ادعایی بی‌اساس است. وی با اشاره به تاریخ مبارزات مردم افغانستان، تأکید کرد که مجاهدین و طالبان دو گروه متفاوت با ایدئولوژی‌های متمایز بوده‌اند. میرداد با ارائه‌ی مثال‌هایی از حضور فعال زنان در ادارات، انتخابات و نهادهای مدنی پنجشیر، نقش پررنگ آنها در مبارزات مردم این ولایت را برجسته کرد. وی همچنین به امضای منشور زنان توسط احمد شاه مسعود، فعالیت مکاتب دخترانه در دوره مقاومت اول و حضور زنان در بخش‌های مختلف جامعه از جمله بهداشت، آموزش و رسانه اشاره کرد.
میرداد دلایل غیبت زنان در عرصه‌های مختلف را در جنگ طولانی، عدم آگاهی از حقوق اساسی و عوامل اقتصادی-اجتماعی عنوان کرد. وی بر نقش حساس زنان به عنوان مادر و همسر و چالش‌های ناشی از این نقش در مشارکت سیاسی آنها نیز تأکید داشت.
«یکی دیگر از موانع مشارکت فعالانه زنان در سیاست است. نقش مادری و همسری، که یک نقش حساس و بی وقفه است، انتخاب زن را وقف خود میکند و فرصتی برای مطالعه و کسب آگاهی سیاسی به او نمی‌دهد. این عامل موجب می شود که زنان شانس اشتغال بیرون از خانه را از دست بدهند و سبب محرومیت آنها از دستیابی به منابع مالی گردد.»
آزینا نژند با تاکید بر ارتباط تنگاتنگ سواد و آگاهی با توانمندسازی زنان، به نقش مهم این دو عامل در مبارزات اخیر زنان افغانستان، به ویژه زنان پنجشیر، پرداخت. وی معتقد است که افزایش سواد نه تنها به توانمندسازی اقتصادی زنان و تغییر نگرش‌های فرهنگی کمک میکند، بلکه به آگاهی سیاسی آنها نیز منجر شده و آنها را قادر می‌سازد تا علیه نظام‌های ظالم و سرکوبگر صدا بلند کنند. مبارزات اخیر زنان افغانستان که با حمایت جامعه جهانی همراه بوده، نشان از اهمیت سواد و آگاهی در ایجاد تغییر اجتماعی دارد.
«روحیه مبارزه‌طلبی و آزادی‌خواهی مردم این منطقه، باعث شده است که آموزش زنان همواره در اولویت قرار گیرد. در طول سال‌های گذشته و پس از جنگ‌های طولانی مدت، اکثر خانواده‌های پنجشری به اهمیت آموزش برای دختران پی برده‌اند و از آن حمایت کرده‌اند.»
طوبا لطفی با تاکید بر نقش محوری زنان پنجشیر در مبارزات طولانی‌مدار این منطقه، به ویژه در برابر طالبان، به بیان تجربیات خود و دیگر زنان پنجشیری پرداخت. وی با اشاره به حضور فعال زنان و مشارکت آنها در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، بر روحیه مبارزه‌طلبی و آزادی‌خواهی زنان پنجشیر تاکید کرد. لطفی همچنان به چالش‌های موجود در زمینه آموزش و دسترسی به امکانات در پنجشیر اشاره کرد و بر وجود روحیه همبستگی و حمایت از زنان در این منطقه تاکید نمود. وی با بیان اینکه مبارزه برای مردم پنجشیر یک میراث است، بر ادامه این مبارزه تا رسیدن به آزادی کامل تاکید کرد و از مستندسازی جنایات طالبان از سوی زنان به عنوان ابزاری برای رساندن صدای مردم به جهان، گفت.
در بخش پایانی این اسپیس، نظرات مخاطبان نیز شنیده شد.
از میان آنها فاطمه سرکش با ارائه آمار و ارقام تکان‌دهنده، تصویری واقع‌بینانه از وضعیت زنان در پنجشیر ارائه داد. وی با استناد به گزارشی که ریاست اقتصاد ولایت پنجشیر در سال ۱۳۹۸ منتشر کرده است، نشان داد که علی‌رغم مقاومت‌های تاریخی مردم پنجشیر، نابرابری جنسیتی در این منطقه به شدت وجود دارد.
براساس این گزارش، در بخش بهداشت و درمان، از مجموع سه متخصص ولایت پنجشیر، هیچ‌کدام زن نبوده‌اند. در بخش آموزش نیز، آمارها حاکی از آن است که تعداد دخترانی که در مقاطع تحصیلی بالاتر تحصیل می‌کنند، به طور چشمگیری کمتر از پسران است. به عنوان مثال، در دارالمعلمین، نسبت زنان به مردان کمتر از یک سوم بوده است. همچنین، در بخش دانشگاهی، هیچ استاد زنی وجود نداشته است.
سرکش با اشاره به این آمارها، تاکید کرد که این تنها بخشی از واقعیت تلخ نابرابری جنسیتی در پنجشیر است. وی با استناد به تجربیات میدانی خود، از چالش‌هایی که زنان پنجشیری در زمینه آموزش و مشارکت اجتماعی با آن مواجه هستند، سخن گفت. به گفته سرکش، حتی در مناطقی که نسبت به سایر نقاط پنجشیر از نظر فرهنگی بازتر هستند، همچنان باورهای سنتی و تبعیض جنسیتی به عنوان مانعی جدی بر سر راه پیشرفت زنان قرار دارد.
وی با تاکید بر اهمیت روایت صادقانه از وضعیت زنان در پنجشیر، خواستار آن شد که به جای بزرگنمایی دستاوردها، بر چالش‌های موجود تمرکز کنیم تا بتوانیم راهکارهای موثر برای بهبود وضعیت زنان در این منطقه ارائه دهیم. سرکش همچنین به این نکته اشاره کرد که با وجود مقاومت‌های تاریخی مردم پنجشیر، فرهنگ این منطقه نیز همچنان تحت تأثیر باورهای سنتی و مردسالارانه قرار دارد و این امر، یکی از دلایل اصلی ادامه نابرابری جنسیتی در این منطقه است.