پیشگفتار

بازگشت مجدد طالبان به قدرت در آگست سال ۲۰۲۱، جهانیان را در بهت و حیرتی گسترده فرو برد. این رویداد هولناک، به‌ویژه برای شهروندانِ افغانستان گران تمام شد، کام‌ آن‌ها را تلخ کرد و ترس و وحشتی فراگیر و وصف‌ناپذیر به جانِ شان انداخت. بسیاری از آن‌ها، خون‌ریزی‌ها و خشونت‌ورزی‌ها و مدنیت‌گریزی‌ها و زن‌ستیزی‌های طالبان را در زمان حاکمیت قبلی شان به یادآوردند و از چیرگیِ دوباره‌ی «شریعتِ شلاق»، مرعوب و هراسان و سراسیمه شدند.

در آغاز، انتباه برخی از صاحبنظران این بود که طالبان از اشتباهات گذشته شان درس گرفته اند و این‌بار بسان دوره‌ی پیشین، رویه‌های سختگیرانه و رویکردهای افراطی‌گرانه خود را بر مردم تحمیل نخواهند کرد. اما عمرِ این خوش‌باوری و خیالِ واهی بسی کوتاه بود و دیری نپایید که این پندار بی‌بنیاد نقش برآب شد. طالبان بلافاصله بعد از قبضه‌کردنِ قدرت، به شلاقِ شریعت چنگ آویختند، رهِ خون‌ریزی و خشونت‌ورزی و زن‌ستیزی و نارواداری و مردم‌آزاری در پیش گرفتند، در زمینه‌ی آموزش، پوشش، اشتغال، فعالیتِ سیاسی و حضور اجتماعی بانوان قید و بندهای فراوانی وضع کردند و علی‌الاخص، دروازه‌ی مکتب و دانشگاه را به روی دختران بستند و و برای توجیه و مشروع‌نمایی این مقررات خشک و خشن، به آموزهای شرعی و گزاره‌های الهیاتی تمسک جستند.

از این‌رو، گزافه‌گویی نیست اگر مدعی شویم که بسیاری از این رفتارهای تندروانه و نامتعارفِ طالبان ریشه در الهیاتِ شان دارد و از مبانی اعتقادی و رهیافت‌های دین‌شناختی آنان نشأت می‌گیرد. بنابراین، تا زمانی که ما با آبشخورِ فکری و نگرش الهیاتی طالبان آشنایی حاصل نکنیم، قادر نخواهیم بود که از ماهیت و چرایی این رفتارها تحلیلی درست و واقع‌بینانه ارائه دهیم.

بادرنظرداشت نکته‌ی پیش‌گفته، کتاب حاضر برآن است تا الهیات طالبان را در سنجه‌ی ارزیابی بنهد و درونمایه‌های عمده‌ی و مؤلفه‌های بنیادین آن را مورد بررسی و بازشناسی قرار ‌دهد. ما در این اثر در صدد کالبدشکافی گفتمان طالبانیسم بر می‌آییم و لایه‌های زیرین قرائتِ طالبانی از اسلام را برملا می‌کنیم و بر آفتاب می‌افکنیم و امید می‌بریم که این تلاش اندک مورد قبول علاقه‌مندان قرار گیرد و به همت ناقدانِ ناصح، کاستی و کژی‌های آن رفع و رفو گردد.

در پایان، بر خود وظیفه می‌دانم از دست‌اندرکاران انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان (AISS) سپاسگزاری کنم. یقین دارم بدون همکاری این نهاد، زمینه‌ی نگارش، چاپ و نشر این اثر فراهم نمی‌شد. درخور یادآوری است که مطالب مندرج در این نوشتار، بیانگر دیدگاه‌ها و حاصل کندوکاوهای نگارنده است و به هیچ‌وجه از موضع رسمی انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان نمایندگی نمی‌کند.

عبدالکبیر صالحی
زمستان ۱۴۰۲

پیشگفتار انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان

در نظام پژوهشی و تحقیقاتی، حضور نظریه‌ها و آرای گوناگون باعث پویایی و غنی شدن فضای علمی می‌شود. تحلیل و بررسی موضوعات با اهمیتی که توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان را به خود جلب کرده‌اند، مهم‌ترین وظیفه نظام علمی است. به ادامه‌ی سلسله پژوهش‌های انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان در پیوند به افراط‌گرایی در افغانستان و منطقه، پژوهش حاضر به بررسی تیپ شناسی الهیات سیاسی طالبان اختصاص یافته و با استفاده از منابع اسلامی و آثار تاریخی، مفاهیم اصلی مانند تکفیرگرایی، جهادگرایی، پیاده سازی شریعت، امر به معروف و نهی از منکر، و زن‌هراسی در این الهیات را مورد بررسی قرار داده است.

این پژوهش تصویر متفاوتی از الهیات سیاسی طالبان ارائه کرده و به درک عمیق‌تری از نقش این الهیات در شکل‌گیری و تداوم این گروه پرداخته است. بررسی، تجزیه و تحلیل این پژوهش به درک بهتر از دینامیک‌ها و عناصر درونی این جریان کمک می‌کند و در حوزه سیاست و امنیت بین‌الملل نیز تاثیر به‌سزایی دارد.

پژوهش حاضر به تفکیک دقیق مسائل الهیاتی طالبان پرداخته و با معرفی چارچوب نظری مورد استفاده و تبیین اهمیت روش "شناخت موقعیت‌مند" برای تحلیل الهیات طالبان، جزئیات عقاید آنان را آشکار می‌سازد. در بخش اصلی، تیپ‌شناسی الهیات طالبان و درون‌مایه‌ی بنیادین آن مورد بررسی قرار گرفته و با جداسازی مسائل مختلف الهیاتی و معرفی جنبه‌های اصلی گروه، خواننده با اصول و اعتقادات طالبانی آشنا می‌شوند.

در پایان، با جمع‌بندی و نتیجه‌گیری، نویسنده نتایج حاصل از تحلیل خود را به خواننده ارائه کرده و نکات مهم این تحقیق را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان امیدوار است که با ارائه این پژوهش علمی، به افزایش فهم خوانندگان و علاقمندان در مورد الهیات طالبان کمک کند.

• جریان رادیکالیسم در میان دانشجویان دانشگاه های افغانستان
• جریان افراط ‌گرایی در مدارس دینی غیررسمی افغانستان
• رسانه‌های اجتماعی و بیان روایت‌های افراطی در افغانستان
• روند افراط‌گرایی در میان ‌صفوف پولیس ملی افغانستان
• لشکر فاطمیون: جنگ‌جویان افغان در جنگ داخلی سوریه
• ریشه‌یابی رادیکالیسم دینی در نظام آموزش عالی: بررسی درسگفتارهای نظام سیاسی اسلام و تأثیر آن بر دانشجویان
• دولت اسلامی ولایت خراسان، خلافت جعلی یا ولایت واقعی؟
• آموزش و سیاست؛ ریشه‌یابی رادیکالیسم دینی در نصاب معارف افغانستان